We waren dit voorjaar te gast op de boerderij-camping Klein Kullen in Epen (Limburg).

Op een paar honderd meter van de Belgische grens een ideale plaats om een schitterende wandeling te beginnen. Gewoon de camping aflopen en genieten van een fraai en glooiend landschap.

En van deze kans hebben we dan ook gretig gebruik gemaakt. Het glooiende Zuid-Limburgse landschap geeft veel schitterende vergezichten. Om elke bocht is er wel een nieuw uitzicht te bewonderen.

Op een wat trieste donderdag moesten we even naar de supermarkt in Epen. En dat is lopend vanaf de camping prima te doen. Niet rechtstreeks naar het dorp, maar via leuke paden en weggetjes. En dat levert een fraaie wandeling op met een maximaal hoogteverschil van 150 meter. 

Even naar het dorp en terug. Dan wil je eigenlijk niet met een grote GPS rondsjouwen. Daarom deze keer de telefoon gebruikt als test. Met het programma TopoGPS (beschikbaar voor Android en IOS) gaat dat eigenlijk prima. Dit programma is een echte aanrader. Redelijk simpel in gebruik, met een goede topografische kaart en nauwkeurig. Wat wil een mens nog meer. Dan komt meteen de vraag: is de smartphone een goede vervanging van de Garmin GPS. De accu van mijn S4 gaat een kleine 20 km mee. Bij een hoger wandeltempo waarschijnlijk nog meer. Dus een stevige wandeling is mogelijk.

Het grootste nadeel is het scherm. Mijn smartphone moet ik (vanwege security eisen van het werk) telkens ontgrendelen. En als je een route naloopt moet je helaas regelmatig kijken. Mijn Garmin GPS geeft continue beeld en is wat dat betreft handiger. Maar naast dit ongemak gaat het eigenlijk prima met een smartphone. 

Klein Kullen
Klein Kullen is een rustieke carréboerderij in bedrijf. Men kan er kamperen op de SVR-minicamping en logeren in een van de twee appartementen. Zoekt men een vakantie midden in de natuur, dan is onze boerderij het juiste adres. Hier komt u weer tot leven! Eenvoudig maar goed. U ruikt er weer de buitenlucht, de dieren, de bloemen en het gras.

We starten richting het Bovenste Bosch. Dus eerst omhoog om later weer af te dalen richting Epen.

Bovenste Bosch
Bijzondere planten zoals fraai hertshooi en boswederik groeien hier volop. De zeldzame hazelmuis komt hier voor, mede dankzij de braamstruiken in de bosranden.

De das leeft hier ook; hij gebruikt landschapselementen, zoals meidoornhagen, ais beschutting en eet van gevallen fruit in de hoogstamboomgaard.

Eli Heimans, één van de oprichters van Natuurmonumenten, schreef over het Bovenste Bosch in zijn boek 'Uit ons Krijtland'. Sinds 1961 beschermt Natuurmonumenten het Bovenste Bos. Ter ere van de 100ste geboortedag van Eli Heimans heeft men het in 2014 'Heimansreservaat Het Bovenste Bosch' genoemd.

Op de grens met België stond een oude beuk. Deze grens-of wel limietboom werd al vermeld op een kabinetsksart van de Oostenrijkse Nederlanden uit 1775! Zijn omtrek moet zo'n 15 meter zijn geweest, In 1929 werd de boom in brand gestoken. In 2014 plantte Natuurmonumenten een nieuwe beuk.

Op de wandeling kwamen we veel kruisen tegen. En natuurlijk de krijtrots van Heimans. Gelukkig staat er een bordje, anders zou je er zo langs lopen.

Krijtrots van Heimans
U staat nu bij een voormalige kalkgroeve (mergelkuil) aan de rand van het Onderste bosch. De ongeveer 25 meter hoge groevewand bestaat uit zachte, fijnkorrelige kalksteen uit het Laat-Krijt. In feite een tropische zeebodem van 73-69 miljoen jaar geleden. Hier wordt de opbouw van ons land zichtbaar.

Boeiend is het natuuronderzoek van Eli Heimans (1861-1914). Begin Vorige eeuw beschrijft hij deze in het tijdschrift 'De Levende Natuur' en in zijn boek 'Uit ons Krijtland'. Eli Heimans was één van de grondleggers van de Nederlandse natuurbescherming.

Om de kijk op de geschiedenis van het landschap te verbeteren, zijn door Staatsbosbeheer recent bomen en struiken verwijderd. Nu kunnen we het fundament van de natuur weer bestuderen en bekijken. De bekende Krijtrots van Heimans is een geologisch monument.

Uit zijn werk (inclusief de oude schrijfstijl):
's Morgens was ik al vroeg bij de rots; die werd nu door de zon uit 't oosten beschenen en was in toovermooi bloementooneel veranderd, met coulissen van varens, guirlandes van clematis en klimop, en met witte trappen, bezet met meterhooge Belladonna.

Ik klauterde op tegen de rots; waar de hand greep om steun, brokkelde de mergelkalk af en dan staken de bruine Belemnieten bij drie, vier tegelijk uit de wit-grauwe massa op, net gebroken en versteende sigaren.

Richting Epen worden we getracteerd met schitterend vergezichten. Genieten.

Epen bronnenland
U staat hier midden in een gebied met een grote rijkdom aan bronnen en bronbeken. Vanaf de Belgische grens (nabij buurtschap Cottessen) tot aan het dorp Mechelen stromen op een afstand van nog geen 5 kilometer maar liefst 26 bronbeken en is er een veelvoud aan bronnen die hier spontaan aan de oppervlakte komen. Plaatselijk liggen zelfs 6 tot 7 bronnen in een brongebiedje bij elkaar.

Hiermee kent deze regio de hoogste dichtheid aan bronnen in Nederland! De bronbeken monden allemaal uit in de Geul. Dat is het snelst stromende riviertje van Nederland.

De bronbeken worden vaak ook nog gevoed door vele kleinere zijbeekjes. Soms zijn die duidelijk zichtbaar en hoorbaar, soms liggen ze zacht kabbelend verscholen in het groen.

Maar het zijn allemaal pareltjes in het landschap die zeker de moeite waard zijn om van dichterbij te bekijken.

Water   
Door de eeuwen heen is Epen nauw verwant met die waterlopen. De naam Epen' stamt ook af van het Germaanse woord 'apa' Dat betekent 'water'!

Natuurlijk zuiver
Bronnen zijn plekken waar grondwater op een geconcentreerde, natuurlijke manier uit de bodem stroomt of uit de bodem opwelt. Dat kan ook een nat of moerassig gebiedje zijn. Die bronnen vormen samen de beginpunten van een rivierstelsel.

Doordat bronwater een hele lange reis door de bodem heeft gemaakt, is dat bronwater op een heel natuurlijke manier gezuiverd. Afhankelijk van de aard van de aanwezige bodemlagen zijn in dat grondwater allerlei mineralen opgelost. Logisch dus dat dit in principe zuiver en schoon water is.

Door bemesting kunnen er echter ook weer minder gewenste stoffen in terecht komen, zoals nitraat. Toch niet zo maar uit de beek drinken dus!

Lang onderweg
De meeste bronnen en bronbeken komen vrijwel nooit droog te staan. Dat komt omdat die bronnen vooral uit het grondwater gevoed worden en niet direct van regenwater afhankelijk zijn. Dat water is daarvoor veelal tientallen jaren in de diepere grondlagen onderweg geweest.

Ongeveer 30% van het bronwater is tussen de 20 en de 60 jaar in de grond onderweg geweest. Ongeveer 60% zelfs meer dan 60 tot 110 jaar!

Na een rustige afdaling komen we in Epen aan. Bij de Spar slaan we het hoogst nodige in en langs de andere kant lopen we weer terug naar de camping. In Epen kunt u uw auto ook parkeren om deze wandeling te lopen.

En natuurlijk zoeken we in Epen ook even een gezellig terrasje op voor de lunch.

Epen
Epen (Limburgs: Ieëpe) is een van de zuidelijkst gelegen dorpen in het Europese deel van Nederland. De buurtschappen Plaat, Terpoorten, Diependal, Terziet en Kuttingen liggen nog net iets zuidelijker. Van oudsher hoort het dorp bij de gemeente Wittem, die in 1999 met Gulpen fuseerde tot de nieuwe gemeente Gulpen-Wittem.

Epen is een plaatsje in het Zuid-Limburgse Heuvelland, bekend vanwege de vele vakwerkhuisjes. In en rondom Epen staan nu zo'n 480 woningen met ongeveer 1120 inwoners, waarvan 740 in het dorp zelf wonen.

Dotterbloem hooilanden
Deze hooilanden zijn gelegen in een kwelrijk gebied (kalkrijk bronwater). Typische bloemsoorten zijn dotterbloem, echte koekoeksbloem, adderwortel, moerasstreepzaad en gevlekte orchis (orchidee).

Het beheer bestaat uit 1 a 2 keer per jaar maaien en afvoeren, afhankelijk van zaadvorming van planten. Vanwege de natte omstandigheden maait. Natuurmonumenten met machines met brede banden.

Op heel natte plekken gaan we zelfs handmatig maaien. Natuurmonumenten laat tijdens het maaien 25% van de bloemen staan voor insecten en vogels.

Vanwege de beperkte draagkracht van de bodem, werden vroeger deze natte graslanden uitsluitend gehooid, soms aangevuld met begrazing door koeien. Ook hier in het Geuldal gebeurde dat vroeger zo door de bewoners van de Volmolen.

De Geul
De Geul (Duits: Göhl, Frans: Gueule, Oude benamingen: Gullo (922), Guel en Goel (15e eeuw) en Gule) is een rivier die ontspringt in de gemeente Raeren in België nabij de Cycloopstenen aan de Duitse grens nabij de plaats Lichtenbusch. Ze verlaat België bij Sippenaeken en komt bij Cottessen Nederland binnen. Bij het gehucht Voulwames boven Itteren mondt ze uit in de Maas.

De Geul is 58 kilometer lang en het totale verval bedraagt ongeveer 250 meter. Vroegere kanalisaties worden weer opgeheven, zodat de rivier weer in haar oude loop komt te liggen. De rivier meandert zo weer als vanouds door het Zuid-Limburgse landschap. De bekendste zijrivieren in België en Nederland zijn beneden vermeld onder 'zijbeken'.

Langs het Belgische deel van de Geul liggen de dorpen Eynatten, Hauset, Hergenrath, Kelmis, Moresnet, Blieberg en Sippenaeken. In Nederland stroomt de Geul langs Epen, Mechelen, Partij (bij Wittem), Wijlre, Schin op Geul, Valkenburg, Broekhem, Strabeek, Houthem, Geulhem, Meerssen, Rothem en Bunde.

Nadat we Epen uitlopen komen we bij de Volmolen. We lopen hier door een zeer fraai stukje landschap.

Volmolen
Het Geuldal, Epen, lente 1807. Het kwik klimt in de thermometer. Het is het seizoen waarin de schapen worden geschoren. Onmiddelijk na het scheren wordt de wol ontvet, ontrafeld en in draden op bobijnen gesponnen.

Daarna volgt het weven... De wevers maken lakens en stoffen die ze naar de Volmolen in Epen brengen, die enkele jaren geleden werd gebouwd.

Het vollen of persen is een belangrijke stap in het productieproces van laken. De bedoeling is het geweven stuk stof plat te drukken. Het opheffen van de stampers gebeurd via cylinders die voorzien zijn van kammen. De stampers zijn aan het uiteinde van een hefboom bevestigd. Ze worden opgeheven door de kammen en vallen daarna terug naar beneden. Het is de geul die de hele beweging in gang zet.

Het vollen gebeurt in grote eiken kuipen, waarin water met klei wordt gemengd, de zogenaamde volaarde. Vaak wordt er ook vet, lijnzaadolie of urine aan toegevoegd.

Het fysisch-chemisch proces heeft als doel de vezels zo dicht mogelijk opeen te persen. De wrijving en de warmte die bij het vollen vrijkomt, bezorgd het laken een viltachtig aanvoelen en maakt het ruwer en sterker.

Het laken en de wollen stoffen worden vervolgens ontdaan van haartjes en andere fouten. Ze worden daarna gekleurd en verkocht.

Na twee opeenvolgende branden werd de Volmolen in 1870 omgebouwd tot graanmolen. Zijn rad zou nog een eeuw blijven draaien totdat de moelen in 1973 afbrandde. Betekende dat het einde van de molen?

Nee, want in 1977 werd de molen gerestaureerd. Natuurmonumenten staat in voor het beheer van de molen en het natuurterrein.

De volmolen geniet vandaag van een welverdiende rust. Hoewel, het water van de Geul laat zijn rad nog altijd draaien!

Op het laatste stukje, een stevige afdaling richting camping zien we in de verte het kasteen van Beusdael liggen. We hebben er van boven een prachtig uitzicht op. En meteen krijgen we te maken met nieuwsgierige koeien. 

Kasteel van Beusdael
Het Kasteel van Beusdael is een kasteel in het gehucht Beusdael in de deelgemeente Sippenaeken van de gemeente Blieberg in de Belgische provincie Luik tegen de grens met Nederland. Het kasteel ligt aan de Rue de Beusdael en wordt omgeven door een gracht gevuld met water.

Het kasteel ligt in een laagte in het landschap, en in het vlakbijgelegen Bronnetjesbosch ontspringt de Terzieterbeek. In het zuiden en zuidwesten ligt het Beusdalbos.

De koeien vinden ons en ons hondje erg interessant. "Zwaan kleeft aan" lijkt het wel. Een grappig gezicht. 

Terzieterbeek
De Terzieterbeek is in de omgeving van Epen de langste zijbeek van de Geul. De beek ontspringt op l62 meter hoogte boven NAP, net over de grens in Belgie naast kasteel Beusdael. De bron voedt in Berste instantie de vijvers rondom het kasteel en stroomt daarna via de overloop van die vijvers in noordelijke richting naar de Geul.

Bovengronds - ondergronds
De eerste honderden meters verdwijnt de beek onder de grond om daarna iets ten zuiden van de boerderij Klein Kullen weer bovengronds te verschijnen. Het beekje stoomt door het gehucht Terziet. Bij Terziet stroomt ze een stuk onder de weg door: Daar komt ook de Sylerbeek in de Terzieterbeek uit. De Sylerbeek ontspringt ïn de bosjes iets ten zuiden van landgoed Alleleijn. Het beekje loopt dan een heel eind verder langs de Terzieterweg.

Krummelsbaag
Verder stroomafwaarts mondt ook de Helberg beek en de Bredebron in de Terzieterbeek uit. Het beekje begint nu al aardig te kronkelen (meanderen). Dat wordt stroomafwaarts steeds heftiger. Daarom noemt men het hier ook wel de Krummelsbaag (een beek met veel kronkels). In de volksmond deed hierover ook een leuk gezegde de ronde:

"krummelder, krummelder oe gees te op aa?, kaal geschoare dat geet dich nee aa!"

Vertaald: het weiland vroeg aan de beek: "kronkeltje, kronkeltje waar ga je toch naar toe? waarbij het beekje bits antwoordde: "kaal geknipte, dat gaat je niks aan!"

Fröschebron en Platergrub
Voorbij de splitsing met de Kuttingerweg voegt ook de Fröschebron zich nog bij de Terzieterbeek.

En voordat de Terzieterbeek bij de Volmolen zelf in de Geul uitmondt, takt bij de Plaatweg ook de Platergrub nog aan!

We maken een kleine omweg om even naar een mooie kapel te gaan kijken. Daarna gaat het richting camping om onze boodschappen op te bergen. Ze hebben we onze boodschappen binnen en daarnaast een heerlijke wandeling gelopen.

TopoGPS heeft onze wandeling netjes opgeslagen. En vanuit de smartphone zetten we de track in de Dropbox waarna we op de PC verder kunnen werken. Gemak dient de mens. En we hebben naast de Garmin nu een redelijk volwaardige alternatief.  

Geraadpleegde websites:

• https://nl.wikipedia.org/wiki/Geul_(rivier)
  
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Kasteel_van_Beusdael
  
• http://www.kleinkullen.com
  
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Epen

POI's

• Alternatieve parkeerplaats N50.7742 E5.9134
  
• Boomkruis N50.7618 E5.8910
  
• Bovenste Bosch N50.7587 E5.8918
  
• De Smitse N50.7720 E5.9176
  
• Epen N50.7750 E5.9111
  
• kapel N50.7681 E5.9189
  
• Kapelletje N50.7603 E5.9115
  
• krijtrots van Heimans N50.7691 E5.9000
  
• Kruis 1 N50.7694 E5.9075
  
• Kruis 10 N50.7588 E5.9162
  
• Kruis 11 N50.7590 E5.9113
  
• Kruis 2 N50.7727 E5.9095
  
• Kruis 3 N50.7740 E5.9104
  
• Kruis 4 N50.7757 E5.9103
  
• Kruis 5 N50.7745 E5.9127
  
• Kruis 6 N50.7738 E5.9135
  
• Kruis 7 N50.7728 E5.9168
  
• Kruis 8 N50.7717 E5.9175
  
• Kruis 9 N50.7598 E5.9172
  
• Spar Supermarkt N50.7761 E5.9127
  
• Start/finish/camping Klein Kullen N50.7568 E5.9107
  
• Terzieterbeek N50.7584 E5.9118
  
• Volmolen N50.7694 E5.9202