Op ons foldertje staat "deze wandeling bundelt meer dan duizend jaar Kempische natuurrevolutie in goed 15 km." En dat gaan we nu beleven in Turnhout (België).

Je ziet onderweg heide en vennen ontstaan en verdwijnen. Je merkt hoe  bossen, weilanden en akkers die zandgrond hebben ingepalmd. Ondertussen vang je een glimp op van wat toekomstig natuurontwikkeling hier voor elkaar hoopt te krijgen.

Een fikse wandeltocht waar je al gauw 5 uur zoet mee bent. Je moet maar bedenken dat de natuur er enkele eeuwen over heeft gedaan".

Met deze informatie in ons hoofd geprent gaan we van start. We lopen langs een nieuwbouwwijk in aanbouw. Het is lawaaierig, overal wordt gewerkt. Maar even verder lopen we de natuur in. Het wordt stil en we horen overal vogels fluiten. We staan aan de start van één van de mooiste wandelingen in dit gebied. Ook het weer werkt mee. Het is prachtig zonnig.

Gelukkig komen we onderweg veel informatiebordjes tegen. Zo kom je veel te weten over de omgeving en over het natuuronderhoud.

We komen langs een oude blekerij. Helaas mogen we niet verder dan het hek. Zoals vaak in Belgie is het "privaat" en daardoor verboden toegang. Op de muur zit een bordje, met erboven een prachtig wapenschild.

Turnhoutse blekerij
Op 5 januari 1752 ontving de eerste Turnhoutse blekerij op de Heizijde (1654) de grootste aller beschermingen, tevens één der zeldzaamste ooit aan een industrie in de Oostenrijkse Nederlanden verleend:

"SAUVEGARDE ET PROTECTION SPECIALE DE SA MAJESTÉ"

Deze oorkonde werd ondertekend door Hertog Karel van Lorreinen, Graaf Patrice de Nehy en Baron de Lados. Bovendien werd het recht verleend alle wapens van Keizerin Maria-Theresia uit te hangen. Het wapenschild werd vervaardigd in opdracht van Dominicus Vermanden in 1752. Replica in eikenhout gebeeldhouwd en gepolychromeerd door Stan Grooten. (2000/2001)

De Blijkhoeve ligt tegenover Boones Blijk en verwijst naar de blekerij die er ooit stond. Het waswater werd via grachtjes aangevoerd uit de hogerliggende heidevennen ten noorden van Turnhout. Dat water bevatte immers de juiste zuurtegraad om de garens en het linnen te bleken. Eerst werd het vet en het vuil van de gesponnen garens gespoeld en vervolgens werden ze gebleekt.

Het washuis waar dit werk werd verricht, heette het Spoel (links van de ingang). Merk je het klokje op het dak van Boones Blijk? Wanneer dit geluid werd, moesten ofwel de sluisjes open of dicht gezet, de dijkjes doorstoken of afgedamd worden.

Overigens had de blekerij een zeer goede reputatie die tot ver buiten de toenmalige grenzen reikte. In Turnhout werden garens gebleekt afkomstig uit heel Brabant, Frans-Vlaanderen, Henegouwen, Duitsland en Silezië. dit vanaf de tweede helft van de 17e eeuw tot in de 19e eeuw.

We genieten van veel verschillende kleuren bloemen die we onderweg zien. De felle zon maakt het fotograferen moeilijk. Er is veel contrastverschil. Dan trekken we echt de natuur in. Op weg naar de vennen en naar de prachtige uitkijktoren.

Pinksterbloemen, oranjetipjes look-zonder-look
In het voorjaar, tussen half april en eind mei, zijn de natte graslanden van Klein Kuylen bezaaid met duizenden pinksterbloemen (familie van de kruisbloemigen). Ze vormen een opvallende verschijning door hun massaal voorkomen en hun vrij grote van vuilwit over lila tot roze en paars gekleurde bloemen.

Boven de pinksterbloemgraslanden vliegen op zonnige dagen veel oranjetipjes. Dat zijn witgekleurde dagvlinders, met groen gemarmerde ondervleugels. Vooral de mannetjes, die fel oranje gekleurde vleugeltippen hebben, springen in het oog.

De mannetjes zoeken naar vrouwtjes aan de bosrand. Deze vrouwtjes leggen dan hun geel-witte eitjes, die na één dag fel oranje kleuren, op bloemen van de pinksterbloem. Per plant legt het oranjetipje maar één eitje.' Zodra de rupsen uitgelopen zijn, voeden ze zich met de bloemen en de vruchten van de pinksterbloem.

Oranjetipjes leggen hun eitjes niet alleen op pinksterbloemen, maar ook op een andere kruisbloemige: look-zonder-look. Dat is een echte bosrandsoort, die in Klein Kuylen in de maand mei vooral langs de centrale dreef bloeit.

We komen langs een vogelkijkwand van waar we een mooi uitzicht hebben over een paar vennetjes. In de verte zitten een aantal vogels. Maar helaas was het zonder verrekijker moeilijk om de soort te herkennen.

Kleikuilen
De naam Klein Kuylen is afkomstig van "kleikuilen" - de kleilaag die hier onder het Turnhouts vennengebied op zeer geringe diepte ligt. In het terrein is één kleikuil terug te vinden. Die werd vroeger als eendenvijver gebruikt, maar heeft nu een natuurlijker uitzicht gekregen.

Klein Kuylen grenst aan de zones Weversgoor en Ezelsgoor, die deel uitmaken van het open landschap van het Turnhouts vennengebied. Klein Kuylen is echter een halfopen parklandschap, waarin open (graslanden en ruigtes) en gesloten begroeiing (bos) elkaar afwisselen.

Voor elk wat wils
Ondanks zijn beperkte oppervlakte (19 ha) is Klein Kuylen rijk aan biotopen: oud en jong loofbos, berkenhakhout, ruigtes, natte en iets drogere graslanden.

Heel wat planten en dieren voelen zich hier dan ook thuis. In de bossen broeden onder andere de bonte vliegenvanger, de bosuil, de grote en kleine bonte specht en de exotisch gekleurde wielewaal.

Zomerbloeiers zoals jakobskruiskruid, koninginnenkruid, grote wederik en sint-janskruid zorgen voor kleurrijke ruigtes: een paradijs voor vlinders, kevers, bijen, hommels en andere insecten. Boven deze ruigtes zie je bij mooi weer veel libellen op insecten jagen. In de graslanden groeien tal van grassen en kruiden, waaronder mooie voorjaarsbloeiers, zoals echte koekoeksbloem, pinksterbloem en margriet.

Werk aan de winkel
Zonder beheer groeien de open biotopen snel dicht en wordt het hele terrein bos. Dat gaat ten koste van de grote variatie aan planten en dieren. Om het aantrekkelijke en gevarieerde parklandschap te behouden en de natuurwaarden te vergroten, wordt een gericht beheer gevoerd. De graslanden worden jaarlijks gehooid en exoten zoals Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik en populier worden uit het bos verwijderd ten voordele van inheemse soorten zoals zomereik, berk, sporkehout en hazelaar. Gallowayrunderen helpen bij het beheer. Dankzij al die maatregelen ontstaat een gevarieerd parklandschap.

Turnhouts vennengebied
Van bonenakker tot natuurgebied.

Het 'Weversgoor' werd in het verleden genivelleerd en zwaar bemest. De aanleg van langgerekte plassen, dwars op de weg, maakt de observatie van vogels hier erg gemakkelijk. Grutto, kievit, meerkoet, slobeend, bergeend, kuifeend en wellicht ook de zomertaling vonden op dit perceel een vaste broedplaats.

De zachthellende oevers vormen ook voor planten een zeer boeiend biotoop. Borstelbies, veelstengelige waterbies maar ook de zeer zeldzame moeraswolfsklauw en het oeverkruid verschenen hier terug. Het mooie duizendguldenkruid, met roze bloempjes, groeit hier o.a. naast de minder opvallende blauwe bloempjes en veendwergzegge. In het diepere water vinden we stompbladig fonteinkruid.

Van maïsakker tot natuurgebied
Dit perceel was enkele jaren geleden een genivelleerde maïsakker. Hier werd dus van nul gestart voor het herstel van de natuur. Er werd gekozen om het perceel opnieuw reliëfrijk te maken en om twee vennen aan te leggen. De aanwezige ontwateringsloot werd gedempt.

Na het bulldozerwerk kon de plantengroei beginnen aan de herovering van het kale perceel. Deze spontane evolutie geeft intussen zeer hoopgevende resultaten. De natuur herstelt hier uiterst snel. Zo keerde het hondsviooltje terug, samen met kruipganzerik, biggekruid, veelbloemige en gewone veldbies. In het nieuwe ven verscheen mattenbies, moerashertshooi en schildereprijs terug.

Paardenbloemen en boterbloemen kleuren het perceel in het voorjaar mooi geel. Deze bloemen trekken veel insecten aan die het basisvoedsel vormen voor de jonge grutto's die pas later hun voedsel in de bodem gaan zoeken. Aangevuld met het wit van de wilde margriet lijkt dit perceel wel een schilderij. Kievit, grutto's, slobeend, kuifeend, bergeend. In het voorjaar bruist het hier van het leven.

Grootschalig venherstel
Vennen zijn bijzondere leefplaatsen voor tal van dieren en planten in de heide. Ook hier in het Turnhoutse vennengebied treffen we tientallen vennen aan. Veel van deze vennen zijn verdwenen door een veranderend landgebruik.

Met het LIFE natuurproject en Natuurinrichting trachten we er een aantal van te herstellen, hiervoor zijn soms ingrijpende maatregelen nodig: een woordje uitleg.

Baggeren
De vennen geraakten de laatste decennia in een slechte staat doordat grote volumes slib de oorspronkelijke zandbodem bedekte. Hierdoor verdwenen de typische soorten in het ven die juist aangepast waren aan deze zandige venbodem zoals bijvoorbeeld de waterlobelia en het oeverkruid.

Bos kappen voor venherstel?
Bossen rond vennen hebben, pm verschillende redenen een negatieve impact op het water, om verschillende redenen. Bladeren en naalden vallen in het ven en dit zorgt voor de opbouw van slib op de zandige bodem.

Deze bossen vormen ook een windscherm. Het is juist de winddynamiek die zorgt voor waterstromingen waardoor steeds weer nieuwe open zandige plekjes gecreëerd worden op oevers en bodem. Dit is noodzakelijk voor diverse typische planten zoals oeverkruid.

Tot slotte zorgen vaak aangeplante naaldbossen voor een netto hogere verdamping van water (er wordt meer water verdampt dan er door regen valt op de bodem). Deze vennen ontvangen juist hun water van de regen die valt op de omliggende gronden. Uiteraard moeten niet alle bomen wijken en blijven groepjes van bomen over om voldoende landschapsstructuur te houden.

Dan komen we bij de uitkijktoren. We klimmen naar boven en genieten van het prachtige uitzicht. Wat kun je hier ver weg kijken. Je kunt van hier goed de herstelwerkzaamheden zien.

Welkom in de uitkijktoren 'Bels Lijntje'.
Beste bezoeker, u heeft van op deze toren een mooi panorama over het prachtige Kempense landschap. Dat landschap verandert door de tijd heen, maar de vennen en heiderestanten herinneren nog aan het oorspronkelijke karakter van de omgeving.

Om dit mooie maar kwetsbare landschap te behouden is er soms een duwtje in de rug nodig. Daarom loopt in de omgeving van het Turnhoutse vennengebied al sinds een aantal jaren een natuurinrichtingsproject.

Vanaf mei 2009 start hier aan de Grote en Kleine Klotteraard een nieuwe fase van de inrichtingswerken. U kan die werken van op de toren heel mooi volgen. Ze worden uitgevoerd onder leiding van de Vlaamse Landmaatschappij in samenwerking met het Agentschap voor Natuur en Bos en worden gesteund vanuit Europa via LIFE Nature.

Grond afgraven voor venherstel?
Een ven 'leeft' in contact met haar omgeving. De regen die op de omliggende gronden valt, infiltreert in de doorlatende zandbodem en loopt zo via de ondergrond tot in het ven. Probleem hierbij is dat het infiltrerende regenwater onderweg allerlei stoffen opneemt zoals bijvoorbeeld fosfaat, een meststof voor planten. Bij een teveel aan fosfaat gaan sommige soorten sterk domineren waardoor andere soorten verdwijnen. Door de gronden met teveel aan fosfaat af te graven, wordt voorkomen dat het water dat infiltreert niet 'opgeladen' wordt met fosfor. Op deze manier blijft de waterkwaliteit in het ven gewaarborgd .

Verdere verloop van de werken
De grootste werken zijn in deze zone voorlopig uitgevoerd, in de loop van 2010 zal nog een raster voor vee geplaatst worden om de terreinen een optimaal beheer te geven. Het zal nog wel enkele jaren duren vooraleer het ven weer helemaal hersteld is. Wij zijn er alvast van overtuigd dat het ven zal schitteren zoals nooit tevoren.

In een eerste fase, omstreeks half mei 2009, wordt het takkenhout tussen de Kleine en Grote Klotteraard opgeruimd. Daarna wordt het bovenliggende organisch materiaal afgeplagd. Door het weghalen van de voedselrijke bovenste grondlaag krijgen soorten als dop- en struikheide, bruine snavelbies en kleine en ronde zonnedauw opnieuw meer kansen. Vanaf augustus 2009 wordt de zone rond de Grote Klotteraard aangepakt.

Om de oorspronkelijke schrale vegetatie rond het ven te herstellen moet veel fosfaat in de bodem worden weggenomen. Dat gebeurt door af te graven tot de juiste diepte. Die diepte werd bepaald door op verschillende locaties in de bovenste grondlagen het fosfaat te meten. Op sommige plaatsen wordt tot 40 cm afgegraven van de gronden die inmiddels niet meer in landbouwgebruik zijn. Daarvoor werden met de landbouwers overeenkomsten gesloten. De goede landbouwgrond gaat niet verloren maar wordt gebruikt in de aanpalende ruilverkaveling Merksplas. Na het afgraven wordt het maaisel van percelen waarop de juiste doelsoorten groeien uitgespreid over het afgegraven terrein.

Tegelijk wordt het ven Grote Klotteraard onder handen genomen. Inspoeling van mest en bladval zorgden voor een dikke sliblaag in het ven. Daardoor werd de natuurlijke soortenrijkdom sterk onderdrukt. Om soorten als drijvende waterweegbree, oeverkruid en - wie weet - waterlobelia blijvend kansen te geven, moet dat slib (20.000 m2!) worden verwijderd.

De meest efficiënte oplossing hiervoor is het baggeren van het ven. Dat kan zonder de onderliggende veenlaag te beschadigen. Als voorbereiding start de aannemer in augustus 2009 met het leegpompen van het ven. Zodra het meeste water is weggetrokken gaan kleine kranen in het ven zelf aan de slag. Deze operatie duurt niet langer dan één maand, waardoor het ven intact blijft. De aannemer werkt in deze delicate natuur met aangepast materiaal.

Na deze noodzakelijke werken en een herstelperiode krijgt de natuur weer de rust die haar toekomt.

Wintergasten en trekvogels
Het Turnhoutse vennengebied is het hele jaar door een belangrijk gebied voor vogels. Doordat deze graslanden pas laat in het voorjaar beweid en gehooid worden, is dit één van de weinige gebieden in de wijde omgeving waar deze vogels hun jongen ongehinderd kunnen grootbrengen.

Vanaf half febuari staan de percelen van Natuurreservaten vzw. drassig en vormen een paradijs voor doortrekkende en broedende watervogels en steltlopers. De eenden verlaten de omliggende vennen en verblijven op deze natte weiden. Sommige van de hier afgebeelde vogelsoorten zal je zeker terugvinden.

Onderweg kwamen we de nodige vogels tegen. Ze vlogen zo dichtbij dat we een paar mooie foto´s konden maken. Eigenlijk was het bijna niet nodig om de camera uit te schakelen. Er was zoveel te fotograferen.

Kappen van Amerikaanse eik
Om tot dit parklandschap te komen worden Amerikaanse eiken gekapt. Dit is een uitheemse boomsoort die op grote schaal werd ingevoerd in de Kempen omdat de boom op tamelijk arme en zure gronden sneller groeit dan zijn inheemse verwanten (zomer- en wintereik). Het hout is echter van mindere kwaliteit.

Ook op ecologisch vlak bleek de Amerikaanse eik een miskleun: slechts weinig insecten, schimmels en andere levende wezens zijn aan hem gebonden in tegenstelling tot onze inheemse zomereik. Deze exoot zorgt jaarlijks voor ontelbare zaailingen die zich snel vestigen en zo de inheemse (heide)soorten verstikt. In bossen vormen ze zeer snel een dichte onderbegroeiing die elke natuurlijke verjonging met inheemse bomen onmogelijk maakt.

En wat met vleermuizen?
Het grootschalig verwijderen van Amerikaanse eiken kan zeer nadelig zijn voor vleermuispopulaties. Die bomen vertonen immers meer holtes dan onze inlandse eiken, waar vleermuizen gretig gebruik van maken.

Aanplanten van Amerikaanse eiken is niet aanbevolen omdat de soort niet inheems is, maar ook de oude bomen ondoordacht kappen niet.

Vleermuizen gebruiken vooral levende bomen met holtes. Voor de kappingen werden de bomen onderzocht op holtes. Bomen met vleermuiskolonies worden uiteraard gespaard.

Ook worden er 'opvolgers' geselecteerd: bomen die in de toekomst geschikt kunnen worden om een kolonie te vestigen (beginnende holtes, scheuren). Dit zijn uiteraard bij voorkeur inheemse bomen maar ook Amerikaanse eiken, zodat via een langzame maar wel integrale omvorming kan overgeschakeld worden van uitheemse naar inheemse bomen.

Na 17 km genieten kwamen we weer bij de parkeerplaats uit. De camera gevuld met prachtige foto´s. Thuisgekomen konden we zo nog een keertje genieten van al het moois dat we onderweg gezien hebben. We kijken al weer uit naar de volgende wandeling.