START N52 27.342 E6 02.411
We starten bij de receptie va het vakantiepark De Leemkule en verlaten het park naar het noorden. Naar het zuiden toe zou ook kunnen, maar dat heb ik nu nog niet uitgezet.

We gaan door tot we de hoge heuvel zien. Nee, maak je geen zorgen; tegen het einde van de wandeling maken we die klim. Nu gaan we rechtsaf. Als we bij de blokhut – rechts – komen, gaan we door het bos. Bij de verharde weg zien we een diepe kuil. Er liggen hier vele van deze kuilen, leemkuilen genaamd.

Leemkuilen N52 27.245 E6 02.333
Nabij het vakantiepark liggen aan de zuidkant enkele diepe kuilen. Naar beneden gaand passer je dan een glibberige laag leem. Dat is de leem, die gebruikt werd voor het bakken van stenen. Niet alleen hier, maar vooral ook langs de rivier de IJssel zijn steenbakkerijen verschenen.

De Romeinen konden al stenen bakken en rond 1200 werd in deze streek deze techniek weer toegepast. Dat leidde mede tot de eerste stenen gebouwen in dit land.

Het zandpad vanaf de Koningin Emmalaan brengt ons tot bij Flip Hul. Als we weer rechts de mooie laan inslaan zien we ietwat verder twee huizen die wel een bijzonder mooi uitzicht moeten hebben.

De lange rechte laan brengt ons tot bij de Apeldoornseweg. Zodra we die – voorzichtig – oversteken komen we op een industrieterrein van Wapenveld. De voormalige papierindustrie bestaat niet meer.

Wat er ook niet meer is, is de spoorlijn; er is een fietspad voor in de plaats gekomen. We volgen het precies 1000 meter, 1 km.

Papierindustrie N52 26.950 E6 04.425
Op dit industrieterrein staat een groot bedrijfspand dat deel was van de Berghuizer Papierfabriek. Op de Veluwe werd al vanaf 1600 papier geschept uit door waterkracht vermalen lompen, papierpulp. We zullen daar vandaag nog meer van zien. En zo stichtte het geslacht Gerrevink in 1606 de eerste papiermolen. Rond 1800 had de familie verscheidene molens in gebruik.

Met het graven van het Apeldoornsch Kanaal – aan de achterkant van dit terrein – kon vanaf 1840 veel meer schoon helder water worden aangevoerd. En met de aankomende industrialisatie kon Lubbertus van Gerrevink flink uitbreiden. Er werd zelfs een stoomdrooginstallatie gebouwd. Voornamelijk voor de productie van krantenpapier. Helaas ging dit bedrijf failliet in 1883.

Het bedrijf werd overgenomen door Hendrik Camer uit Ootmarssum, die met stoommachines – de watermolens verdwenen - de productie sterk kon opvoeren. Automatisering volgde. Na de oorlog werd de fabriek uitgebreid en vernieuwd. Er werkten 850 mensen. Van Gelder uit Wormer nam het bedrijf over. Tijdens de reorganisaties en ombouw naar nieuwe vormen van productie werden goedlopende machines afgebroken en kon men door de economische teruggang de nieuwe investeringen niet meer rendabel maken. In 1982 nam het Finse Enso Gutzeit de productie over. Vernieuwde veel, moderniseerde, en maakte 650 ton papier per dag! Toen er rond 2006 een papieroverschot dreigde, werd de – toen nog goedlopende fabriek – afgestoten. In 2008 moest de fabriek sluiten.

Spoorlijn Apeldoorn-Zwolle N52 27.138 E6 04.274
De Baronnenlijn is tussen 1887 en 1889 door de Koninklijke Nederlandsche Locaalspoorweg-Maatschappij aangelegd. De spoorlijn verbond Apeldoorn met Zwolle. Daarmee kon men rechtstreeks per trein van Amsterdam naar Paleis het Loo.

Het personenvervoer op de lijn Apeldoorn - Zwolle werd op 8 oktober 1950 opgeheven. Het traject Heerde - Wapenveld – tot aan de papierfabriek - werd hierbij direct geheel buiten dienst gesteld. In 1970 werd het goederenvervoer tussen Wapenveld en Hattem beëindigd.

De laatste goederentreinen tussen Hattem en Hattemerbroek en tussen Heerde en Apeldoorn verdwenen in 1972 van de spoorlijn.

De rails werden niet lang daarna opgebroken. Sinds 2008 is een groot deel van het oude spoorwegtracé in gebruik als fietspad. We zullen er 1 km van gebruiken.

Van de golfbaan langs het fietspad krijgen we niet veel te zien; de sportvelden wel. Daar gaan we rechts en komen uit bij een prachtig tafereeltje – werkelijk schitterend in de zon – het Apeldoornsch Kanaal. Bij de sluis krijgen we enige informatie.

Verder gaand over de dijk komen we uit op de Hezenberg. Alhoewel het mooi is, is het vooral een rustoord. Daarom volgen we beneden langs het kanaal over het fietspad, het voormalige jaagpad.

Apeldoornsch Kanaal N52 27.349 E6 04.679
Koning Willem I begon in 1825 met de aanleg van een kanaal tussen Apeldoorn en Hattem. Later werd het doorgetrokken naar Dieren.

In 1829 werd het kanaal geopend. Om de hoogteverschillen te overbruggen werden er zes sluizen in aangebracht. Hier zien we de Hezenbergersluis, die in 1872 werd gebouwd. In de Tweede Wereldoorlog is de sluis flink beschadigd geweest. Dat is nog te zien onder de brug, waar de natuursteen is vervangen door beton. In de ‘haven ‘ van Apeldoorn konden per dag slechts vijf schepen worden gelost.

Bij lage waterstand van de IJssel werd dit kanaal als alternatieve route gebruikt. Maar vooral doordat het transport per spoor en vooral over de weg meer aan terrein won, nam het belang van het kanaal af. De algemene schepvaart werd gestopt rond 1972, maar voor de Berghuizer papierfabriek konden de schepen nog tot 1982 varen.

Nu is het een belangrijk cultuur-historisch monument. De sluis is met de aangrenzende huisjes zeer compleet gerestaureerd.

Hezenberg N52 27.644 E6 04.856
Het is een centrum voor pastorale zorg dat voortkomt uit de Möttlinger Beweging in Nederland. Mensen die in hun levensproblemen dreigen vast te lopen of al vastgelopen zijn, kunnen hier gedurende één of meer weken terecht om begeleid te worden in hun zoektocht naar herstel en heroriëntatie. Die plek werd gevonden in Hattem, op de Hezenberg.

In 1851 (ten tijde van ds. Blumhardt!) was daar een prachtig landgoed gesticht door de locale adellijke familie Daendels. met een royaal landhuis, een koetshuis, paardenstal en personeelswoning.

Nazaten trouwden met buitenlanders waardoor de Hezenberg vóór WO II al in bezit kwam van een Duitse familie. De Nederlandse staat verklaarde na de oorlog alle Duits bezit verbeurd, zodat het landgoed na 1945 onbewoond was. Voor een redelijk bedrag kon de pastorale stichting die door Plug en de zijnen was opgericht het landgoed kopen.

En zo is de Hezenberg al vanaf 1946 een plaats waar mensen die in hun leven zijn vastgelopen onderdak en begeleiding krijgen aangeboden. Eerst was het vooral op godsdienstige basis met pastorale werkers, later volgde meer professionals uit de hulpverlening en verschoof het accent meer en meer van pastoraat naar therapie. De laatste jaren is de aandacht weermeer de kant opgegaan van bezinning en bezieling, naast de ruimte die er ook nu nog is voor herstelprogramma’s.

Voorbij de Hezenberg gaan we rechts de Hoenwaard in met de prachtige en goedaardige brandrode runderen.

Bij de Veluwsche Wetering staat een ietwat vreemd gebouw. We bedoelen dan niet de enorme afmetingen van de IJsselcentrale Harculo.

Eenmaal aan het einde links volgen we de verharde weg richting Hattem. De boerderijen liggen op een hoger gelegen rug, waarachter de rivier de IJssel stroomt. Het open terrein biedt een schitterend zicht op de oude stad.

Brandrode runderen N52 27.858 E6 05.072
Deze runderen werden in de 19e en begin 20e eeuw vooral gehouden in het oostelijk rivierengebied. Een dubbelras, geschikt voor zowel melk- als vleesproductie. Het is een rustig mensvriendelijk ras, dat ook voor begrazing van natuurterreinen kan worden ingezet; hier door het Geldersch Landschap.

In 2001 waren er nog slechts 120 geregistreerde runderen in Nederland en was daarmee het zeldzaamste Nederlands runderras. Er zijn nu drie bloedlijnen opgezet, die dienen voor heet fokken om dit zeldzame ras te behouden. De donkerrode kleur met zwartgeblakerde accenten – en witte aftekeningen - geven de naam aan deze mooie dieren.

Veluwsche Wetering N52 27.723 E6 05.264
Een wetering is een (gegraven) waterloop. Vooral bij de ontginning van veengebieden was het graven van een wetering belangrijk voor de ontwatering van het gebied. De wetering werd gegraven evenwijdig aan de ontginningsbasis, zoals een weg, dijk of oeverwal. Vanaf de ontginningsbasis werd het veen dan ontgonnen tot aan de eerste wetering. Vanaf daar kon het proces zich herhalen tot de aan de eerste wetering evenwijdig gegraven tweede wetering.

In de noordelijke IJsselvallei bevindt zich een min of meer evenwijdig lopend stelsel van weteringen in noord-zuid richting. Deze weteringen zorgen voor afwatering van het gebied richting het noorden en komen samen bij de IJssel ten zuiden van Hattem.

Gemaal Hoenwaard N52 27.790 E6 05.234
Dit is een gemaal dat het waterpeil in deze polder tussen de 0.20 en 0.40 meter + NAP. Het gemaal pompt het teveel aan water weg uit de buitenpolder Hoenwaard en loost via de Veluwse Wetering en het Apeldoorns Kanaal op de IJssel. De Hoenwaard ligt in de uiterwaarden van de IJssel tussen de zomer- en de winterdijk in. Het bemalen oppervlak is ongeveer 380 hectare. Het gemaal werkt alleen als het water uit de IJssel achter de zomerdijk blijft. De polder loopt gemiddeld één à twee keer per jaar onder water.

Het gemaal is gebouwd in 1969. In 2003 is het gemaal elektrisch gerenoveerd en verder geautomatiseerd.

Het gemaal heeft twee verticale schroefpompen. Eén pomp maalt het water uit de polder met een capaciteit van 41 m3 per minuut. De andere pomp is een inlaatpomp van 6 m3 per minuut, waarmee in droge tijd water kan worden ingemalen.

IJssel N52 28.320 E6 05.813
De lengte van de IJssel is ongeveer 125 km. Bij Westervoort liggen de zomerkaden zo'n 70 meter van elkaar, bij Kampen 150m. Bij hoogwater behoren ook de uiterwaarden tot het stroombed. De IJssel staat dan tussen de winterdijken en kan plaatselijk vele honderden meters breed zijn. Het maximale verschil tussen de hoogste en de laagste waterstand ter hoogte van de stad Deventer bedraagt zes meter.

De rivier is pas tussen 500 en 600 ontstaan door avulsie. En werd toen pas gevoed door water vanuit de Rijn. Historische bronnen suggereren namelijk dat de IJssel in de Romeinse tijd nog niet was verbonden met de Rijn. Romeinse geschiedschrijvers vertellen dat de veldheer Drusus in het jaar 12 v.Chr. een kanaal groef van de Rijn naar het 'Lacus Flevo' , de voorloper van het IJsselmeer. Mogelijk heeft Drusus' kanaal (Fossa Drusiana) wel het ontstaan van de huidige bovenloop van de IJssel bevorderd of zelfs veroorzaakt.

En zo komen we in het oude vestingstadje Hattem. We zullen een aantal bijzonderheden passeren, waaronder het Bakkerij Museum, het prachtige huis van Daendels, het pleintje met de pomp nabij de grote kerk, de poort en de windmolen. Een prettige plaats om even rond te kijken in de schattige winkeltjes of om uit te rusten op een terras; wij genieten op maandag van het verse brood in de bakkerijwinkel bij de windmolen.

Maar voordat we de oude stad verlaten door de mooie poortjes in de stadsmuur zien we de kanonnen staan op de resten van de dikke muren van het oude slot.

Hattem N52 28.498 E6 04.250
De nederzetting Hat-Heim wordt voor het eerst vermeld in een tekst uit 819.
Hattem kreeg zijn stadsrechten in 1299 van graaf Reinoud I van Gelre en is een Hanze- en vestingstad.

In 1404 werd het kasteel St. Lucia gebouwd. In de volksmond zou dit gebouw bekend worden als "de dikke tinne". Deze naam dankt het kasteel aan de dikke muren, die de dikste van Nederland waren. In 1778 werd dit kasteel gesloopt omdat de gemeente besloot om de stenen te verkopen.

In 1786 werden Hattem en Elburg bekend omdat daar een sterke Patriotse beweging ontstond, die echter snel door de troepen van stadhouder Willem V werd onderdrukt.

De 700ste verjaardag werd in 1999 onder andere gevierd met de nationale intocht van St. Nicolaas. De apostel Andreas is de patroonheilige van Hattem.

Belangrijk werk op geschiedkundig gebied heeft generaal F.A. Hoefer voor Hattem gedaan. Hoefer was getrouwd met C.M. baronesse Van Heemstra (zuster van de toenmalige burgemeester van Hattem) en door zijn toedoen werd de Dijkpoort van het verpauperde stadje gerestaureerd, die bovendien verfraaid werd met vier torentjes ontworpen door P.J.H. Cuypers.

Hattem had van 21 november 1887 tot 8 oktober 1950 een spoorwegstation, Station Hattem

In 1972 werd aan Hattem het predikaat beschermd stadsgezicht toegekend. De Dijkpoort is door P.Cuypers verfraaid met vier torentjes en er is veel geld gestoken in de daadwerkelijke bescherming en verbetering van het stadsgezicht.

Een van de hoofddoelstellingen van het op de oude binnenstad betrekking hebbende bestemmingsplan was en is het bevorderen van de leefbaarheid en het wonen in die binnenstad.

De historische binnenstad herbergt vele monumenten. Dominerend in het stadsgezicht is de Grote Kerk, ook wel Andreaskerk genaamd. Het marktplein ademt een sfeer van oudheid: de aan dit plein staande panden zijn allemaal fraai gerestaureerd, met als blikvanger het stadhuis dat werd gebouwd in 1619 en volgende jaren. De zeer grondige restauratie van het stadhuis is in 1979 voltooid.

In de oude kern staan het Anton Pieck Museum, het Bakkerijmuseum en het Voerman museum

Windmolen De Fortuyn N52 28.520 E6 04.003
Hier stond in de Middeleeuwen een houten standaardmolen voor het malen van graan.

Deze molen is omgewaaid. De daarna opgebouwde molen is in 1852 weer vervangen door deze achtkantige stellingmolen.

Een stukje verder gaan we af op de geur van de ‘gebakken lucht’ van de bakkerij. Een leuke plek om te lunchen.

Dikke Tinne N52 28.401 E6 04.204
De Hertogen Willem I en Reinaud IV van Gelre verbouwden tussen 1401 en 1404 hun 'huis te Hattem' tot een goed verdedigbare burcht, Sint Lucia genaamd. De burcht werd het kleinste kasteel van Nederland met de dikste muren. De twee grote torens hadden een doorsnede van 21 meter en hun muren waren 7 meter dik.

Het kasteel werd in de volksmond al gauw de Dikke Tinne genoemd. In de bijnaam klinkt het ontzag door voor de torens (tinnes) met de dikste muren van Nederland. Het Spookhuis kent nog een oorspronkelijk deel van de oude kasteelmuren.
Door de leuke poortjes verlaten we de oude stad.

Na de oude stad verlaten we Hattem richting zuid. De Stationslaan en Spoorstraat herinneren ons aan de voormalige spoorlijn. De huizen aan de Eliselaan zijn ‘van Beethoven’-waardig.

We verlaten de luxe; de Koeweg brengt ons naar Landgoed Molecaten. We staan even stil bij de watermolen – hoe kan die molen draaien zonder een rivier? – het landhuis profiteert van de wateropslag.

We zijn helaas niet bij de herberg geweest. Ook de bronnen, sprengkoppen genaamd, hebben we niet gezien, omdat de door ons uitgezette route er niet langs liep. Daarom hebben we dit stukje van de track een beetje omgeleid en aangepast.

Sprengen - Watermolen N52 27.954 E6 03.275
Op Landgoed Molencaten stroomt een sprengenrivier, die het kraakheldere water aanvoert voor de Middeleeuwse watermolen en voor het malen van vodden tot papierpulp. De Veluwe stond bekend om het mooie witte papier. Dat kwam vooral door heet kraakheldere schone water.

Dat water komt uit een spreng N52 27.837 E6 02.870 . Een spreng is een gegraven gat, waardoor het grondwater vrij komt. Door meerdere sprengen met elkaar te verbinden ontstaat zo een gegraven riviertje. De sloten werden zelfs met leem bekleed om zo weinig mogelijk water te verliezen. Dit water werd rond Huize Molencaten opgeslagen in de spijker. Vandaar uit stroomt het naar de watermolen, waardoor een verval van vier meter ontstond.

Sprengenrivieren zijn uniek in Europa.

Huize Molecaten N52 27.887 E6 03.163
Omringd door het water uit de sprengen, dat als voorraad dient voor de watermolen ligt heel prominent Huis te Molecaten.

In het begin van de 16e eeuw stond hier een rechthoekig landhuis, toen al bij het reservoir, dat door Schout van Hattem Johan van Keppel werd gekocht. Het gebouw is dikwijls verbouwd en was dan weer voorzien van een poortgebouw, binnenplaats, huis met torentjes of koetshuis. Er heeft ook een duiventil gestaan, nodig voor de levering van mest voor de moestuin. Vanaf 1955 is het huis gerestaureerd en is nu als monument in het bezit van AMEV Levensverzekering NV.

Bij het huis staat de Herberg Molecaten. Dit boerderijkroegje bij de watermolen diende vooral de wachtende graanboer. Rond 1900 was heet vooral een uitspanning met speeltuin en de Jan plezier. Na de brand in 1967 is het huidige gebouw opgetrokken in de oude stijl.

En dan ontkomen we er niet aan…… de 20 meter omhoog door het rulle zand. Alhoewel het uitzicht niet adembenemend is, is de klim dat ‘wel’. Een mooie afsluiting van deze wandeling.

Startpunt
START Vakantiepark Leemkule - Molecate N52 27.342 E6 02.411

POI’s

• START N52 27.342 E6 02.411
• Leemkuilen N52 27.245 E6 02.333
• Papierindustrie N52 26.950 E6 04.425
• Spoorlijn Apeldoorn-Zwolle N52 27.138 E6 04.274
• Apeldoornsch Kanaal N52 27.349 E6 04.679
• Hezenberg N52 27.644 E6 04.856
• Brandrode runderen N52 27.858 E6 05.072
• Veluwsche Wetering N52 27.723 E6 05.264
• Gemaal Hoenwaard N52 27.790 E6 05.234
• IJssel N52 28.320 E6 05.813
• Hattem N52 28.498 E6 04.250
• Windmolen De Fortuyn N52 28.520 E6 04.003
• Dikke Tinne N52 28.401 E6 04.204
• Sprengen - Watermolen N52 27.954 E6 03.275
• spreng N52 27.837 E6 02.870
• Huize Molecaten N52 27.887 E6 03.163