Start/finish/parkeerplaats N51 40.699 E4 23.725
We parkeren bij Fort Sabina en bezoeken meteen het fort zelf. Er wordt hard gewerkt. Wat een groots complex. Voor meer informatie en openingstijden zie: www.fortsabina.nl.

De vervallen vaartuigenloodsen zullen lang een baken in de omgeving zijn. En we hopen de inundatiesluizen niet meer nodig te hebben. Even verder, enigszins verscholen achter een ingebouwde toegang ligt een prachtige vogelkijkhut.

Dan de polder in, waar de omgeploegde akker duidelijk de sporen toont van de gerooide bloembollen velden. In het voorjaar een prachtig gezicht.

Fort Sabina Henrica N51 40.640 E4 23.751
In principe is dit fort een Franse erfenis. Om een eventuele Engelse invasie af te kunnen slaan, bouwden de Fransen in 1811 twee forten aan elke kant van het Volkerak. Aanvankelijk werd het Fort De Ruyter genoemd en sinds 1913 Sabina Henrica, naar de naam van de polder. In het begin werd het door 69 soldaten bemand, maar na de uitbreiding in 1880 met een bomvrije kazerne, buskruitmagazijnen, kazematten en schuilplaatsen, en de vier caponnières – overdekte galerijen boven op de wallen, voorzien van schietsleuven – werden er 540 man gelegerd. Vestingartillerie, schutterij, infanterie, torpedisten, genie, geneeskundige dienst en 2 wasvrouwen.

Het fort kende een bewapening van 7 kanonnen van 24 cm IJ(zer), 2 van 12 cm kort, 4 van 10 cm, 6 Coehoornmortieren en 10 mitrailleurs met buiten het fort in twee batterijen nog 10 andere kanonnen. Allen met het doel om doorgang van vijandelijke scheepvaart vanaf het Volkerak naar het Hollandsch Diep te beletten.

In een fort werden uitsluitend militairen gehuisvest, anders dan in een vesting. Een aantal op elkaar aansluitende forten werd een stelling genoemd: de Stelling van Hollands Diep en Volkerak in de Zuider Frontier. Bron: www.forten-brabant.nl/

Vervallen vaartuigenloods N51 40.719 E4 23.816
Het zal niet verwonderlijk zijn, als de gebouwen tegenover het fort ook iets met de verdediging te maken hebben. En inderdaad, het zijn de oude torpedo- en vaartuigenloodsen. Deze waren per spoorrails en hellingen verbonden met de haven verderop. De vaargeulen, die we bij de inundatiesluizen zien, waren toen nog met de open wateren verbonden. Ter versperring van de vaargeul werden om de tien meter elektroschok torpedo’s in het water gelegd. Dat deed men vanuit deze loodsen. De torpedo’s werden bij vijandelijke schepen elektrisch geactiveerd. Het lijkt overigens alsof er nog ooit een verdwaalde torpedo is blijven liggen…

Inundatie sluizen N51 40.683 E4 23.882
Deze sluizen zijn onderdeel van de Zuider Frontier Linie, ofwel van de Brabantse Linie, en dienden om het gebied ten zuiden van Willemstad onder water te zetten in oorlogstijd. Het onder water zetten van een polder was erg effectief tegen grondtroepen.

De komst van vliegtuigen maakten deze technieken overbodig. De sluizen zijn in 1885 gebouwd en ziet er nog heel goed uit. In 2010 is ie dan ook gerestaureerd. De sluis kent vier dubbele vloeddeuren in twee kokers.

Al in 1886 werd de Brabantse waterlinie al opgeheven en in 1920 volgde de rest.

Sint Antoniegorzen N51 40.682 E4 24.299
Enigszins verscholen en in stijl gecamoufleerd stappen we in de vogelobservatiehut.

Beter bekend als Maltha horen deze gorzen tot een van de belangrijkste weidebroedgebieden van West-Brabant. In de winterperiode verblijven hier vele trekvogels zoals ganzen en eenden. Oorspronkelijk lag dit gebied buitendijks en heeft dus sterk onder invloed gestaan van de getijdenbewegingen van het brakke en zoute water tussen de Zeeuwse eilanden.

Nu is het een ingepolderd zeekleigebied van 85 ha met weilanden en enkele diepe sloten. Deze bunker van Staatsbosbeheer – what is in a name? – is in de dijk ingebouwd in dezelfde stijl als Fort Sabine. Er ligt een wandelroute van 4 km omheen deze polder.

Polder N51 40.547 E4 24.128
Het schorren of gorzen landschap van voor de inpoldering werd nog sterk beïnvloed en gevormd door de getijden. Door afzetting van sediment, zand en klei, werd het gebied langzaam opgehoogd. Het in en uitstromende water werd bij elk tij aan en afgevoerd door een stelsel van kreken en geulen.

De grotere geulen waaronder de afwateringsgeulen uit het achterland waren zo diep dat ze na de inpoldering niet gedempt konden worden.

Nu nog zijn ze duidelijk in het landschap herkenbaar en prominent aanwezig.
Grondgebruik. Het aantal boerenbedrijven is de vorige eeuw sterk afgenomen.
Waren er in 1921 nog 111 landbouwbedrijven in de Ruigenhilse polder, in 1980 was het aantal ruim gehalveerd tot 50 en in 1994 waren er nog 38 bedrijven over.

De omvang van de bedrijven nam navenant toe. Was in 1921 de gemiddelde omvang nog 11,3 hectare, in 1994 was dat gemiddelde al 32,9 ha. Inmiddels ligt dat hoger
Bron: http://heemkundekringdewillemstad.nl.

Over de dikke dijk gaan we over de snelweg. Ooit moet het hier een hel geweest zijn voor de militairen die ons land moesten verdedigen tegen de Fransen, de Spanjaarden, vijanden genoeg. De raketten verhalen de stoere fantasieën.

Fort De Hel N51 40.858 E4 25.401
Al in 1748 werd het eenvoudige aarden fort Anna gebouwd. Dit fort is genoemd naar Anna van Hannover, de vrouw van stadhouder Willem IV. De Fransen bouwden in 1811 op deze strategische plaats het fort l' Enfer, na hun vertrek in 1813 omgedoopt in De Hel.
Binnen een rondom gaande borstwering van 7 meter dik aan de zuidzijde en van 4 meter aan de noordzijde werd een vrijstaande stenen toren gebouwd. Deze toren was voorzien van schietgaten in de hoeken van de twee verdiepingen en op de rondgaande borstwering van het bovenplateau.

Tussen 1882 en 1884 werd langs de toren een aarden dekking aangebracht, gesteund door vleugelmuren. Ook werd er een remise gebouwd als stalling voor twee vuurmonden met nissen voor opslag van munitie. Het fort had als bestemming om samen met de vesting Willemstad en het fort aan de Bovensluis de keelzijde (van de vijand gekeerde zijde) van het fort De Ruijter te dekken en verdediging van de dijkaccessen.

Het fort was ingericht voor 10, later 12 kanonnen en 114 manschappen. Maar
de werkelijke bezetting was overigens in rustige tijden meestal niet meer dan een fortwachter. Nu is er een kunstenaar Frank Kastelein gevestigd met een terras op het bovenplateau.

In de WW II hebben de Duitsers het fort nog gebuikt in hun verdediging en daarna heeft een nog er nog een straalzender van Vliegbasis Woensdrecht gestaan.

Zo verder door de Ruigenhilse Polder naar Willemstad, verscholen achter de hoge bomen.

Polder de Ruigenhil N51 41.014 E4 25.675
Begin van de zestiende eeuw was het gebied rond Willemstad een ruigte van gorzen, slikken en rietland, de Hoge en de Lage Ruigenhil, dat toebehoorde aan het Markizaat van Bergen op Zoom. In 1561 besloot markies Jan IV van Glymes de Hoge en de Lage Ruigenhil te laten inpolderen.

In het jaar daarop werd in de nieuwe polder, die de naam Ruigenhil kreeg, een dorpje met dezelfde naam aangelegd. Het dorpsplan bestond uit een loodrecht op de dijk aangelegde Voorstraat aangelegd met aan weerszijde twee Achterstraten, de West- en de Oostachterstraat (nu resp. Groenstraat en Achterstraat). Aan het einde van de Voorstraat werd een vierkant kerkhof met een straat erom heen aangelegd, de Ring van het kerkhof, vanaf 1607 Kerkring. Langs de haven, die later met een haaks op de voormalige kreekmonding liggende binnenhaven werd uitgebreid, ontstond een spontane bebouwing. Zie www.heemkundekringdewillemstad.nl.

Mauritshuis VVV N51 41.567 E4 26.164
In Willemstad is zoveel te zien en te beleven, daar is zoveel cultuur en historie, daar staan zoveel monumenten dat we alleen de belangrijkste items hebben weergegeven als een POI’s.
Voor de beschrijvingen verwijzen we naar de uitgaven van de VVV in het Mauritshuis of naar de website van de Heemkundekring.

Neem vooral de tijd voor een rondwandeling langs de mooie gebouwen, kleine huisjes en vooral de hoge wallen en bunkers. Ooit moet het hier minder mooi en beangstigend geweest zijn.

Mauritshuis oorspronkelijk buitenverblijf van Prins Maurits, uit 1623
Koepelkerk is de protestantse kerk, uit 1607
Heilige Maagd Mariakerk is de katholieke kerk, door P.J. Soffers (1875)
d'Orangemolen ronde stenen stellingmolen uit 1734
Arsenaal uit 1792 en is een ontwerp van Philip Willem Schonck
Oude raadhuis 1587 en werd verder verfraaid in 1620
Vestingwerken vanaf 1583 en hebben dienst gedaan tot 1926
voormalig Wachthuis Benedenkade 4 opgericht 2e helft van de 18e eeuw.
Vele woonhuizen stammen uit de 17e en 18e eeuw, maar hebben soms 19e eeuwse voorgevel.
Voorstraat 25 oorspronkelijk uit 1636, maar met 19e eeuwse voorgevel.
Kerkring 37 tuitgevel en gebouwd rond de eeuwwisseling 17e en de 18e eeuw.
Voorstraat 1-3 lijstgevel in empirestijl uit het begin van de 19e eeuw.
Voorstraat 63 gebouwd in het begin van de 19e eeuw.
Kerkring 25 is een neoclassicistisch herenhuis uit de 19e eeuw.
Voorstraat 65 is een 18e eeuws hoekpand, "In de blaauwen Molen" genaamd. Er was een grutterij met een rosmolen in gehuisvest, "de Willemstadtsche Grutterij" geheten. Een 18e eeuws tegeltableau toont de molen.
Enkele pakhuizen aan de Bovenkade uit het begin van de 18e eeuw.
Oostdijk 12 17e eeuws woonhuis, met vensters die korfbogen bezitten.
Oostdijk 18 Noordlangweg 4 Steenpad 3 ("Hoeve Stadszicht") begin 19e eeuw.

Vesting Willemstad N51 41.485 E4 26.364
De Watersnood van 1570, de invallen van de Watergeuzen in 1571en de aanvallen op de Spanjaarden deden de plaats Ruigenhil geen goeds.

Toen markies Jan van Wittem, in 1578 huwde met Margaretha van Merode, en de Spaanse zijde koos verklaarden de Staten Generaal het Markizaat van Bergen op Zoom als vervallen.

In 1582 werd het markizaat toegewezen aan prins Willem I van Oranje voor de financiële offers die hij tegen de Spanjaarden had gebracht.

Omdat de Spanjaarden weer oprukten, besloot de prins om het dorp Ruigenhil te versterken. Binnendijks een vijftal bastions en een natte gracht aan de buitenkant. Daarna werd het dorpje Ruigenhil Willemstad genoemd. Er volgden nog vele uitbreidingen van de versterking totdat het een volledige vesting was. Zo werd het – tot de dag van vandaag – een heerlijkheid van Oranje. We kunnen dan nu nog zien.

Forten en Bunkers N51 41.687 E4 26.214
Onder het Franse bewind en later ook onder de Duitse bezetting werd de vesting door vele vreemde troepen bezet. Een aantal van deze verdedigingswerken zijn nog steeds aanwezig.

Maar de wijze van bescherming door middel van inundatie was achterhaald. De Fransen konden de vesting innemen in de winter van 1795 doordat bij de steeds strenger wordende vorst, de legers eenvoudig over het ijs de aanval konden openen.

Mede daarom hebben de Fransen voor een andere strategie gekozen, ze plaatsten forten met zwaar geschut gericht op de rivierarmen om zo vijandelijke marineschepen te kunnen weren. Niet de landstrijdkrachten, maar de (Engelse) marine was een gevaar voor Napoleon.

Een eeuw later werden aanvallen vanuit de lucht uitgevoerd. Daarom bouwden de Duitsers zeer zware betonnen constructies, die bescherming moesten bieden aan het geschut zelf. De vesting werd voorzien van bunkers, als onderdeel van de Atlantik Wall.

Wij rusten binnen, bij een mooi hotel aan de haven, waar de efficiënte en uiterst vriendelijke bediening ons de lekkerste hapjes voor zet. Een waar genoegen.

Na de rondwandeling verlaten we, als eersten over de nog niet helemaal vastgeschroefde nieuwe trap – ja we mogen – de vesting. Het spaart ons een stukje omlopen. De waterwegen en de grote sluizen trekken de aandacht.

Volkerak N51 42.112 E4 25.764
Het Volkerak is een water dat zich ten zuidoosten van het Zuid-Hollandse eiland Goeree-Overflakkee bevindt. Aan de oostzijde van het Volkerak bevinden zich de Volkeraksluizen naar het Hollands Diep; aan de westzijde bevindt zich de Krammer. Achter het Hellegatsplein begint het Hollandsch Diep.

In het zuiden van het Volkerak, begint het Schelde-Rijnkanaal naar Antwerpen. Meer naar het oosten stromen de Dintel en de Steenbergse Vliet in het Volkerak, en bevinden zich de Dintelse Gorzen, een groot natuurgebied.

Na de uitvoering van de Deltawerken is het ooit zo verraderlijke water getemd. De naam Hellegatsplein voor het verkeersknooppunt bij de Volkeraksluizen herinnert aan vroeger, toen het water hier zout was en wind en getij er nog vrij spel hadden.

Volkeraksluizen N51 41.370 E4 24.453
De Volkeraksluizen bestaan uit drie schutsluizen voor de beroepsvaart naast elkaar, vier spuisluizen en een jachtensluis, gelegen in de Volkerakdam tussen het Hollands Diep en het Volkerak. De vaarweg vormt een belangrijke schakel in de Schelde-Rijnverbinding en is CEMT-klasse VIb. De sluizen zijn de grootste binnenvaartsluizen van Europa en op basis van passerend tonnage (ruim over de 200 miljoen ton) de grootste binnenvaartsluizen ter wereld.

De sluizen zijn ruim 300 meter lang De breedte van alle drie de sluizen is 24,10 m en de drempeldiepte is NAP -6,25 m. [1] De maximaal toegestane afmetingen zijn 200,00 m lang, 23,50 m breed en een diepgang van 4,75m.

Het complex is aangelegd als onderdeel van het Deltaplan. In het Volkerak moest een secundaire dam aangelegd worden om de Oosterschelde en het Haringvliet af te kunnen sluiten.

Door de afsluiting van het Volkerak, die in 1969 was gepland, zou echter ook de enige scheepvaartroute tussen enerzijds Rotterdam en Duitsland en anderzijds Antwerpen en Frankrijk worden geblokkeerd. Dit werd onaanvaardbaar geacht. Daarom werd besloten om in de aan te leggen dam een sluizencomplex te bouwen.

Vlaakenhoek N51 41.334 E4 25.096
Vroeger was dit een gorzengebied, gelegen aan het Volkerak. Met de bouw van het Hellegatsplein en de Volkeraksluizen, omstreeks 1967, was dit gebied, ten gevolge van kleiwinning en het opspuiten van zand, goeddeels verloren gegaan. Van 1979-1981werd hier bos aangeplant, er kwamen lanen en boomweiden, een moeras, en een waterpartij (het Zwanenmeer).

Er zijn kolonies van oeverzwaluwen en blauwe reigers. Ook dodaars, krakeend, wintertaling, slobeend, tafeleend en tureluur broeden er. Info SBB

Maar ook de nieuwe natuur kent bossen, die al gereinigd moeten worden.

Op het Hollands Diep, Haringvliet, maar ook Hellegat en Volkerak met de sluizen, zien we de schepen varen die de drukke waterverbinding Rotterdam-Antwerpen in een vriendelijke vijandschap of een immer vijandige vriendelijkheid kenmerken.

Daarna over de dijk langs de eerder genoemde Sint Antoniegorzen met de ganzen.

Weidevogels N51 41.028 E4 24.276
Weidevogels als de grutto en tureluur zijn hier te zien in de zomer als ze teruggekomen zijn vanuit het overwinteringsgebied in Afrika. In de winter komen hier de ganzen vanuit de Poolstreken.

Er overwinteren ruim een miljoen ganzen in Nederland, waarvan duizenden brandganzen in deze polder. Die is speciaal ingericht voor deze wintergasten.
Bron: naar SBB.

Startpunt 
START/PARKEREN/FINISH, Fortweg 2 Heijningen, 51 40.699 E4 23.725 (evtl bij de Vogelkijkhut)

Geraadpleegde websites:

• www.fortsabina.nl
• www.staatsbosbeheer.nl/
• http://www.forten-brabant.nl
• http://heemkundekringdewillemstad.nl
• http://www.natuurmonumenten.nl/
• http://www.heemkundekringdewillemstad.nl
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Volkerak   
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Volkeraksluizen

POI's

• Fort De Hel N51.6809 E4.4233
• Fort Sabina Henrica N51.6773 E4.3958
• Forten en Bunkers N51.6947 E4.4368
• Innundatie sluizen N51.6780 E4.3980
• Mauritshuis VVV N51.6927 E4.4360
• Parkeren Alternatief N51.6827 E4.4150
• Polder N51.6757 E4.4021
• Polder de Ruigenhil N51.6835 E4.4279
• Sint Antoniegorzen N51.6780 E4.4049
• Start/finish/parkeerplaats N51.6783 E4.3954
• Vervallen vaartuigenloods N51.6786 E4.3969
• Vesting Willemstad N51.6914 E4.4393
• Vlaakenhoek N51.6888 E4.4182
• Volkerak N51.7018 E4.4293
• Volkeraksluizen N51.6894 E4.4075
• Weidevogels N51.6837 E4.4045