START/PARKEREN/FINISH N51 36.573 E5 08.520
We starten op de parkeerplaats bij de Bibliotheek in Udenhout. Er is voldoende ruimte.

We vertrekken achter de bibliotheek naar rechts over het Kloosterpad. Dat geeft ons tijd voor een inleidend praatje voordat we het dorp uit zijn.

Udenhout bestond vroeger uit slechts een kruispunt van een west-oost en zuid-noord gerichte hoofdstraten. Nu is het volgebouwd. Door een park verlaten we de plaats naar De Brand.

Udenhout N51 36.551 E5 08.697
De Udenhouters wonen met 8 à 9000 inwoners in een mooie plaats. Ze horen nu bij de Gemeente Tilburg.

In de 11e en 12e eeuw staan de landheren op die zich een bepaald vruchtbaar grondgebied toe eigenen als hun eigendom. Zo ook voor de Heren van Tilburg. Daar tussenin liggen gebieden die weinig aantrekkelijk zijn, zoals verwilderde bossen en moerassen.

De Hertog van Brabant zet op grotere schaal in. Hij eigent zich ook de tussenliggende wildernis toe en eist van de andere grondheren dat ze een leenhulde brengen aan den Hertog. De lokale Heer krijgt daarna zijn grondgebied weer in leen terug als Heerlijkheid.

De Hertog Hendrik I van Brabant (1190-1235) weet zo zijn invloed stukje bij beetje te vergroten. Hij eist eigendoms- en gebruiksrechten op in de vorm van cijnzen. Hij belooft daarvoor bescherming.

Historie N51 36.493 E5 08.838
De oudste vermeldingen van Udenhout in de 13de en 14de eeuw spreken van Eudenhout en Ödehout in de betekenis van niet in cultuur gebracht, hoog opgaand bos. Ten noorden hiervan ligt een moerasbos, een wildernis regaal, toebehorend aan de Hertog van Brabant.

In 1232 verleent hij de gebruiksrechten van de Silva de Odenhout voor ontginning aan de Norbertijner Abdij van Tongerlo. Dat is de eerste zekere vermelding van Udenhout in de geschreven bronnen. Rond 1300 komen meer goederen in handen van deze abdij, meestal uit de vriendenkring van de Hertog van Brabant.

In 1306 geeft de abt van Tongerlo 36 bunder van zijn bezit aan particulieren om het te ontginnen. In 1314 komen daar nog eens 35 bunder bij. Een groot aantal goederen in Udenhout komen zo in handen van godshuizen in 's-Hertogenbosch. Daarna komen de ontginningen goed op gang. Zie http://edepot.wur.nl/45226.

Roomley N51 36.497 E5 09.093
We gaan straks zien hoe de natuur ontstaan is. Nu gaan we kijken hoe die door de mens gebruikt is.

In de IJzertijd vanaf 700 vC wonen er mensen langs de Roomley. We komen daar langs in het park. Ook langs de randen van De Brand hebben Romeinen sporen van aardewerk achtergelaten. Maar geen sporen van bewoning.

Pas als de Romeinen vertrokken zijn en de bevolking flink afneemt kan het bos weer flink herstellen. Noord-Brabant zal daardoor in de Vroege Middeleeuwen (500-1000) zeer dichtbebost zijn geweest. Nederzettingen komen alleen voor op de hoger gelegen gronden. De boomkweker staat dus op goeie grond.

Cultuurlandschap N51 36.979 E5 09.257
En dan – zoals eerder gemeld – wordt de Brand in de vroege 13e eeuw geschonken aan de Abdij van Tongerloo. De opkomende textielnijverheid heeft grondstoffen nodig. Daarom is het van belang om nieuwe gronden te ontginnen.

Je kunt het een beetje zien als de projectontwikkelaars van die tijd. In het begin aarzelend, maar gedurende de komende honderd jaar wordt er flink wat grond uitgegeven, die ontgonnen kan worden.

Ontginnen N51 37.123 E5 09.194
Het ontginnen wordt gemeenschappelijk aangepakt. Individueel is dat in de natte en zware bodem niet te doen. Het gebied wordt verdeeld in stroken. Elke ontginner krijgt zo’n strook waarop hij zijn boerenbedrijf kan vestigen, een zogenaamde hoevenstrook.

Deze aanpak is overgewaaid uit Duitsland. Van west naar oost ligt de Groenstraat, vanaf het grote kruispunt in Udenhout is dat de grote weg met fietspad richting Helvoirt. De boerderijen die we zien stammen dus uit de Middeleeuwen; nu niet meer origineel, maar wel op de oorspronkelijke plaats gebouwd.

Brandse Steeg N51 37.257 E5 09.281
Die stroken liggen haaks op deze Groenstraat en gaan naar de in het noorden gelegen Brand.

De breedte van de percelen varieert van 150 tot 200 meter en de lengte loopt uiteen van 200 tot 1400 m en gaat helemaal tot aan het afwateringskanaal van De Brand.

Tussen de percelen liggen wegen, die hier dreef worden genoemd. We zullen de lange dreef helemaal aflopen.

Nu we weten dat die 6 à 700 jaar oud is, is zo’n lang stuk rechtuit, de Brandse Steeg van 1,4km minder saai. Onderweg zullen we de opbouw zien van de percelen. Doordat het gebied traag afloopt, staat de hoeve aan de hoger gelegen gronden.

Meteen daarachter liggen de akkers, verder weg, maar iets lager liggen de weilanden en uiteindelijk volgt het natte elzenbroekbos, een moerasbos, aan het einde van de strook.

Moerasbos N51 37.393 E5 09.105
Even een groter beeld vormen van de geologie.

Waarom moerasbos? In de onderliggende aardkorst zijn scheuren ontstaan. Daardoor is miljoenen jaren geleden een deel van de aardkorst naar beneden gezakt en aan de randen daarvan omhoog gedrukt. Zo is de Centrale Slenk ontstaan met aan de westelijke kant de Feldbiss en aan de oostelijke kant de hogere Peelhorst. De rivieren de Rijn en de Maas vullen langzaam maar zeker de slenk op met fijn zand, grind, klei en veenlagen.

Honderdduizenden jaren later worden die rivieren teruggedrongen naar het oosten. Als dan de IJstijden komen volgt een koud toendra klimaat. Er groeit bijna niks en koude poolwinden blazen het zand op tot hoge dekzandruggen, die we vooral kennen als Drunense Duinen.

Het veel fijnere zandstof wordt verder weg naar het zuiden geblazen. Dat kennen we nu als löss in Zuid-Limburg en België. Maar ook dat fijne zandstof zien we hier terug als Brabantse leem.

Vanaf 20 000 jaar geleden wordt fijnstof verzameld op de lage gebieden tussen de zandduinen aan de noordzijde en het dekzand in het zuiden, Udenhout, Oisterwijk, Haaren, Helvoirt.

Ook bij Loon-op-Zand sluit een dekzandlaag de waterafvoer naar het westen af. Regenwater kan nu moeilijk weg en verzamelt zo in die lage kom het slib. Het slib in het water zinkt en sluit de bodemlaag af. De sliblaag of leemlaag is tussen de 0,5 en 2,5 meter dik en komt hier aan de oppervlakte.

Veenvorming N51 37.580 E5 08.971
In deze natte kom ontstaat een elzenbroekbos en lichte veenvorming. Bladeren en afgestorven plantenresten rotten niet weg onder water – er is daar te weinig zuurstof voor. Die plantenresten pakken opeen en vormen zo een veenlaag. Als dat veen in de zomer omhoog gehaald en gedroogd wordt is dat een prima brandstof, die we kennen als turf.

Rabatten en Oude boskern N51 37.595 E5 08.818
Tijdens de ontginningen worden er sloten gegraven. Ze zorgen voor de afwatering van de bodem, maar ook verhogen ze de dreven, waardoor het terrein beter toegankelijk wordt.

Vanwege die ontwatering verandert ook het elzenbroekbos. Er groeit minder els en meer eik. En vooral die eik gaat een rol spelen bij de opkomst van de leerindustrie in de Langstraat.

De eikenschors is nodig bij het looiproces van leer. Om meer eek te kunnen produceren worden in het bos rabatten aangelegd. Sloten tussen het bos door ontwateren nog meer, waardoor de eik het nog beter gaat doen. De rabatten, die we zien zijn dus zo’n 200 jaar oud.

In 1850 was er nog 800 ha oud bos aanwezig, waarvan tot op heden 346 ha bewaard is gebleven. Maar de oudste bossen hier zijn zeker nog ouder en behoren tot de oudste bossen van Nederland. Van de alleroudste bossen van Noord-Brabant ligt 12% in dit gebied. Het is zelfs denkbaar dat er delen zijn die sinds de middeleeuwen continu bebost waren en dus op het Silva de Odenhout terug te voeren zouden zijn.

Zandleij N51 37.782 E5 08.714
Dan de Zandley. Deze flinke stroom zorgt voor de waterafvoer. Naar het oosten toe, want het westen en ook het noorden wordt met dekzand afgesloten. De rivier is dus al vanaf de 14e eeuw gegraven en voert zowel regenwater als kwelwater af. De Zandleij is is 13km lang en heeft een verval van 5,56m.

Deze beek ontstaat ten noorden van Tilburg en loopt door dit gebied en langs Helvoirt naar het Drongelens Kanaal onder Cromvoirt. Via een spuisluis wordt het water afgevoerd.

Vooral vanaf het midden van de 20e eeuw wordt de beek daarom genormaliseerd. De oorspronkelijke bedding blijft over een lengte van 4960 meter bestaan en draagt de naam Zandkantse Leij. Die volgen we straks.

De Zandleij is lange tijd vervuild geweest door afvalwater van de Tilburgse textielindustrie. In de loop van de vorige eeuw worden zuiveringsinstallaties gebouwd en de beekbodems gereinigd.

Tussen 2007 en 2008 is een meer natuurlijk ogende loop aangelegd in een deel van de Zandleij. Deze meandert nu deels weer, waarbij ik me afvraag of dat correct is, omdat in de 14e eeuw deze rivier al genormaliseerd werd. Het stroompje is nimmer geheel natuurlijk geweest, waarvan de naam leij, wat geleiden betekent, getuigt.

Zie http://www.bhic.nl/index.php?id=13903.

Oude Tiend N51 37.718 E5 08.887
Ten zuiden van de Zandleij ligt de Oude Tiend. Dat is de vroegste vorm van ontginning en wordt zo genoemd, omdat er cijnzen, 10 % belasting of tiendenpenningen, geheven worden op de opbrengst.

Tegen het einde van de wandeling zullen we ook de randen van het laatste gemeynt en haar ontginningen zien. Novalia Tiend, de Nieuwe Tiend, genaamd. Deze percelen liggen west-oost georiënteerd.

De Brand N51 38.057 E5 08.623
Na een stukje langs de Zandleij gaan we over de brug, daar waar het oorspronkelijke riviertje in deze uitmondt. Die wordt de Zandkantse Leij genoemd. We volgen die even en na weer een brug komen we in het gebied dat als origineel De Brand wordt genoemd.
Het lijkt er dus op dat hier brandstof, of brand, opgehaald is, waardoor de naam De Brand ontstaan is.

Maar veel turf is er nooit gewonnen. Zodat we ook kunnen denken aan hakhout en sprokkelhout dat bijeen geschaard werd als brandhout.

De natuurbeheerders laten het grondwater hier zo hoog mogelijk staan. Voor waterberging, maar ook om meer naar de oorspronkelijke staat terug te kunnen keren: een nat elzenbroekbos.

Kwel N51 38.267 E5 08.537
Achter de manege zien we roestbrui water in de sloot. Dat komt door het kwelwater of kwel. Regenwater kan niet wegzakken in de bodem. Ook het water dat door het dekzand van de duinen heen sijpelt stroomt ondergronds over de afsluitende leemlaag naar de lagere kom en komt als kwelwater naar boven. Kwelwater is – zo kunnen we hier zien - te herkennen doordat het ijzer uit de bodem opneemt. Dat wordt als roestbruin ijzer in de sloten afgezet.

Ook aan de Oude Bosschebaan zien we enkele oude boerderijen met strooie daken, die als heel oude vestingsplaats kunnen worden aangemerkt.

We pauzeren nu bij de Rustende Jager (N51 38.385 E5 08.911). Na zes kilometer hebben we dat verdiend Ook kunnen we nu nadenken hoe we verder gaan. Wordt dat een extra 1,5 km door Drunense zandduinen, of gaan we de kortere 7 km volgen? Nee, niet over het fietspad….. Wij kiezen voor de mooie droge duinen…

De Rustende Jager, Oude Bosschebaan 11, 5074 RC Biezenmortel. 
Tel 013 - 511 1269,  www.de-rustende-jager.nl /  [email protected]

Drunense Duinen N51 38.503 E5 08.542
Een zacht glooiend landschap, met afwisselend hoge zandbulten en laag gelegen leemhoudende bodems, met hier tussendoor kringelde laaglandbeekjes ook wel Ley genoemd.

De dekzandrug van de Loonse en Drunense Duinen worden aan de randen bebosd met grove den om het stuifzand vast te houden. Doordat de mens in de Middeleeuwen veel van de natte gebieden gaat ontwateren en bewerken, verdrogen de hoge gronden van de zandrug.

Door deze schrale en droge bodem hebben boeren zich in het verleden tot het uiterste moeten inspannen om hun gronden productief te houden. Om de zandgrond vruchtbaar te maken werd deze op diverse manieren bemest, maar deze methode is gebleken funest te zijn voor de kwetsbare omgeving.

Nieuwe Tiend N51 37.708 E5 07.944
Komend uit de duinen gaan we richting zuid. Ook vanaf de Oude Bossche Baan heeft men De Brand ontwaterd. En meteen al kruisen we de Zandkantse Ley. We volgen weer een lange dreef met beuken tot aan de Zandley. We zien veel eikenhout met rabatten en nat bos. Dit maakt nog deel uit van de oude hoevenstroken en het systeem van de Oude Tiend.

Na het erg natte deel langs de leij, dat nu een echte uitdaging vormt, verandert de richting en omvang van de percelen. In het noordwesten ligt de Nieuwe Tiend. Was in de Oude Tiend de richting van de stroken zuid-noord gericht, in de Nieuwe Tiend is dat west-oost georiënteerd.

Strijthoeven N51 37.418 E5 08.044
Eenmaal over de brug verandert het bos en het landschap. We wandelen door een landgoed behorend bij het Kasteel Strijdhoef. De percelen zijn vierkant van vorm. Duidelijk aangelegd, met zelfs een diagonaal die ons brengt bij een kapelleke. Voorbij het vijvertje zien we de ruisende Canadese populieren. Dit leidt ons langs het kasteel, herenhuis.

Het leengoed wordt voor het eerst vernoemd in1380 als Strijthoeven, zijnde verdeeld in de Grote hoeve met de Heerdenshoeve, Riddershoeve en de Kleine hoeve meet de Scerpenbroeckshoeve en Loyaertshoeve.

De oudste bezitter was Roelof Taye. Zijn weduwe hertrouwt met Jan Happert en het huis blijft tot 1550 in het bezit van de Happerts. Daarna verandert het nog geregeld van eigenaar en familie.

Kasteel Strijdhoef N51 36.933 E5 08.079
Als in 1761 Willem Jacob Frederik van Dopff, die generaal-majoor in Staatse dienst en adjudant van Stadhouder Willem V, huwt met de zuster van de Adriaan van Borsselevan der Hooge, Heer van Geldermalsen, laten zij dit Huis bouwen.

Nu erfde zijn dochter, Maria Suzanna Jeanette van Dopf, die gehuwd was met Johan Karel Frederik van Franckenberg en Proschlitz, het goed. Johan Karel werd in 1812 burgemeester van Udenhout.

De dochter, Wilhelmina Elisabeth Jeanne van Franckenberg trouwde in 1832 met Theophile François le Mire, die ingenieur-landmeter was bij het kadaster. Het bleef in het bezit van de familie Le Mire. Johan Karel stierf in 1888, waarna het goed aan diens zoon Guillaume le Mire kwam, die gehuwd was met Clothilde Dincq. Zij stierf in 1922 en tot die tijd sprak men Frans op het kasteel.

In 1923 kwam het kasteel aan Leo Cesar Jean Theophile le Mire, welke in 1979 overleed. Vanaf 1964 was zijn kind Clothilde le Mire de eigenares. Zij stierf in 1994. Het kasteel kwam in handen van Beheersmaatschappij De Strijdhoef, en het werd verhuurd aan een advocatencollectief, dat zich onder meer specialiseerde in het hippisch recht. In 2001 kwam er een adviesbureau in het kasteel.

Aardig te vermelden is…….. Maria Suzanna stond te boek als eene vrij zonderlinge eigenaarster, immers, dezelve verloochent op verschillende manieren hare sekse en vindt er een genoegen in, voor man door te gaan. Vrouwelijke handwerken oefent zij niet uit, maar zoolang haar jaren het toelieten, was zij eene dolle liefhebster van de jagt, reed zij als een man te paard en mogt gaarne visschen. Ook nu nog rookt zij tussche beide, doch besteedt een voornaam deel van haren tijd aan lezen.

We danken de huidige eigenaren, dat we over dit goed mogen wandelen. We gaan richting Udenhout terug. We volgen nog een stuk van de drukke weg en passeren Sint Vincentius, het voormalige gemeentehuis, de Lambertus kerk en het voormalige Sint Petrusklooster.

Huize Sint Vincentius N51 36.798 E5 08.302
De schatrijke burgemeesterszoon Willem van lersel wordt in het dorp "Gouden Willem" genoemd. Hij overlijdt op 30 maart 1924. Er ontstaat grote beroering in zijn familie als blijkt dat nagenoeg zijn gehele vermogen bij testament in de vorm van legaten, vrij van successierechten, is vermaakt aan kerkelijke instellingen, maatschappelijke organisaties en enige met naam genoemde personen. Zijn testament telt 38 legaten. Een ervan leidt tot de bouw van het prachtige Huize Sint Vincentius, gebouwd als opleidingsinstituut voor geestelijk gehandicapte meisjes, nu een verzorgings-woonoord.

In 1925 werd in Udenhout een inrichting voor meisjes gestart. Bij gebrek aan een waterleidingnet in Udenhout, zorgden beide inrichtingen voor hun eigen drinkwatervoorziening, mét een watertoren.

Het waren de zusters van de Congregatie Dochters van Maria en Joseph uit Den Bosch (beter bekend als de Zusters van de Choorstraat) die hun oog hadden laten vallen op Udenhout om een internaat voor “achterlijke meisjes” te beginnen, omdat daar ruimte beschikbaar kwam. Men betrok een eenvoudig landhuis dat aan het bisdom Den Bosch was nagelaten door burgemeesterszoon Willem van Ierssel. Daarna begon men met hulp van parochie, bisdom en de plaatselijke Sint Vincentiusvereniging aan de verbouwing en uitbreiding van de gebouwen.

Begonnen als schoolinternaat voor verstandelijk gehandicapte meisjes, kreeg Vincentius vanaf eind jaren ‘60 de status van AWBZ-instelling. Daardoor veranderde Vincentius geleidelijk van internaat in een zorginstelling en hoefden de meisjes niet meer op hun 18e het internaat te verlaten.

Vincentius is tussen 1925-1929 gebouwd aan de westrand van het dorp, aan wat we nu kennen als de Schoorstraat. De architectuur van het grote en imposante gebouw is geïnspireerd op de Amsterdamse School. Opvallend aan het gebouw is de watertoren met zijn hoogte van 35,5 m. De omvang van het waterreservoir is niet bekend.

Lambertuskerk N51 36.665 E5 08.452
Udenhout behoorde aanvankelijk tot de parochie Oisterwijk, maar kreeg in 1488 een eigen kapel. In 1648 kwam deze kapel in handen van de Hervormden, maar werd in het begin van de 19e eeuw afgebroken, daar de plaats nauwelijks hervormden kende. De katholieken hadden ondertussen de beschikking over een schuurkerk en in 1723 werd Udenhout een zelfstandige parochie. Toen werd er een nieuwe, stenen, schuurkerk gebouwd. Deze werd uiteindelijk te klein, waarop een nieuwe kerk werd gebouwd, die ook tegenwoordig nog bestaat en geklasseerd is als Rijksmonument.

Het is een neoclassicistische waterstaatskerk, gebouwd in 1840-1841. De hallenkerk heeft dorische kolommen, een tongewelf over het middenschip en vlakke plafonds in de zijbeuken. In 1951 werd de kerk tot een kruiskerk uitgebreid. Het meubilair stamt uit 1848 en is uitgevoerd naar de stijl van de late Antwerpse barok. Bovendien zijn er nog enkele interessante kunstschatten te bewonderen.

Klooster St. Petrus of Fratershuis N51 36.643 E5 08.406
Klooster Sint-Petrus is opgetrokken rond 1890-1900 in Ambachtelijk-traditionele bouwstijl met Neogotische elementen, gelegen naast de reeds eerder beschermde kerk van de H. Lambertus, aan de Slimstraat, een der vier kruisstraten, die het oude centrum van Udenhout vormen. In de tuin onder meer een rode beuk.

Hierna volgt de weg terug naar de parkeerplaats.

Oorspronkelijk hebben we de wandeling in de andere richting gelopen. Dat is goed te volgen in de fotoserie. Maar na de beschrijving te hebben gemaakt hebben we de wandeling in omgekeerde richting uitgezet, zodat het historisch perspectief de logische ontwikkeling volgt van de vroegste bewoning aan de Roomley tot de laatste monumenten uit de 19e eeuw.

Een boeiend historisch traject.

Startpunt

• START/PARKEREN/FINISH Tongerloplein 1 Udenhout N51 36.573 E5 08.520

Geraadpleegde websites:

• http://nl.wikipedia.org 
• http://www.ecologischadviesbureaumaes.nl/382.pdf
• http://www.bhic.nl/index.php?id=13903
• http://edepot.wur.nl/45226

POI’s

• Udenhout N51 36.551 E5 08.697
• Historie N51 36.493 E5 08.838
• Roomley N51 36.497 E5 09.093
• Cultuurlandschap N51 36.979 E5 09.257
• Ontginnen N51 37.123 E5 09.194
• Brandse Steeg N51 37.257 E5 09.281
• Moerasbos N51 37.393 E5 09.105
• Veenvorming N51 37.580 E5 08.971
• Rabatten en Oude boskern N51 37.595 E5 08.818
• Zandleij N51 37.782 E5 08.714
• Oude Tiend N51 37.718 E5 08.887
• De Brand N51 38.057 E5 08.623
• Kwel N51 38.267 E5 08.537
• PAUZE: De Rustende Jager N51 38.385 E5 08.911
• Drunense Duinen N51 38.503 E5 08.542
• Nieuwe Tiend N51 37.708 E5 07.944
• Strijthoeven N51 37.418 E5 08.044
• Kasteel Strijdhoef N51 36.933 E5 08.079
• Aardig te vermelden is……..
• Huize Sint Vincentius N51 36.798 E5 08.302
• Lambertuskerk N51 36.665 E5 08.452
• Klooster St. Petrus of Fratershuis N51 36.643 E5 08.406